Следниот ден, вашиот фид е преполн со екстремни планови за исхрана, „детокс“ напитоци и драматични фотографии „пред и потоа“. Ненаметливо, почнувате да се прашувате: дали и јас треба да ја сменам својата исхрана? Токму вака алгоритамските системи за препораки на социјалните мрежи несвесно го обликуваат нашиот избор на исхрана, претворајќи ги виралните трендови во општо прифатени навики.
Извор: Represent communication
Моќта на алгоритмите во создавањето трендови за исхрана
Социјалните мрежи како TikTok, YouTube и Instagram се потпираат на алгоритми базирани на вештачка интелигенција кои ја персонализираат содржината според нашите интереси и однесување. Доколку корисникот покаже и најмало интересирање за одреден вид содржина – на пример, за кето рецепти или совети за слабеење – платформата сè почесто ќе му прикажува слични објави. Така се создава еден вид затворен круг: колку повеќе гледаме, толку повеќе добиваме.
Стручњаците предупредуваат дека ваквиот механизам може да ја искриви нашата перцепција на реалноста. Алгоритмот на TikTok, на пример, многу прецизно „погодува“ теми што нè интересираат, но со тоа може и да ги засили постојните предрасуди и незадоволства. Една научна анализа нагласува дека алгоритам кој „ја прилагодува содржината според тоа што му привлекло внимание на корисникот“ може да ја „изобличи реалноста и да ги влоши постојните склоности кон проблеми со сликата за сопственото тело“. Со други зборови, ако една тинејџерка која е несигурна со својот изглед почне да гледа видеа за диети, многу брзо ќе биде затрупана со екстремни примери на „совршени“ фигури, што дополнително ќе ја храни нејзината несигурност.
Извор: DALL-E3
Со над милијарда корисници месечно, TikTok стана огромен извор на информации за храна и здравје кај младите. Но, што всушност фаворизира алгоритмот? Не нужно она што е најточно, туку она што е најпривлечно. Студија на Универзитетот во Сиднеј (2024) покажа дека платформата им дава приоритет на содржините со висок степен на ангажираност („вирaлност“) наспроти точноста на информациите. Последица на тоа е што полувистини и неточни тврдења можат да се шират побрзо од кога било досега. Дури 41% од прегледаните нутриционистички видеа на TikTok немале доволно факти за да се процени нивната вистинитост – многумина биле чисто анегдотски. Со други зборови, речиси половина од советите за исхрана се сведуваат на лични искуства и непроверени тврдења.
Ова го потврдува и секојдневната пракса: алгоритмот не ја проверува научната заснованост на содржината додека ја препорачува, туку само мери колку долго гледаме и дали кликнуваме „ми се допаѓа“.
И на другите мрежи ситуацијата е слична. Instagram и YouTube се особено моќни во создавањето трендови за исхрана бидејќи се визуелно богати – слики од здрава чинија со смути или видеа со спектакуларни трансформации привлекуваат огромно внимание. Една прегледна студија утврдила дека токму Instagram (во 50% од случаите) и YouTube (во 39%) се најчестите платформи за ширење дезинформации за исхраната, далеку повеќе од Facebook или Twitter. Едноставно кажано, нашите преференции станаа плен на трката по лајкови: алгоритмот форсира содржини што носат кликови, а тоа често се екстремни тврдења или „магични“ трикови за исхрана.
Вирална едукација и здрава инспирација – добрите страни на алгоритамот
Не се сите ефекти од овие алгоритамски препораки негативни. Всушност, социјалните мрежи го демократизираа знаењето за исхраната и отворија простор едукативните содржини да се шират како пожар. Многу лиценцирани нутриционисти, диететичари и лекари денес користат TikTok, Instagram и YouTube за да допрат до поширока публика, особено до помладите генерации. Преку кратки, забавни видеа тие ги објаснуваат принципите на балансирана исхрана, ги разоткриваат митовите (на пример, дека јаглехидратите сами по себе дебелеат или дека сите „E“ додатоци се штетни) и споделуваат едноставни здрави рецепти. Таквите вирални рецепти ги мотивираат луѓето да готват дома и да испробуваат нови, хранливи намирници – киноа, авокадо или чиа семиња станаа популарни токму благодарение на социјалните мрежи.
Еден позитивен вирален тренд во регионот деновиве го носи хаштагот #Recovery (опоравување). Младите на TikTok храбро споделуваат видеа од своето излегување од нарушувањата на исхраната, прикажувајќи враќање кон здрави навики и прифаќање на сопственото тело. Тие искрени прикази – како видеото на девојка која вели: „Не го сакам ова гладување ако истато ме однесе во гроб“ додека се откажува од екстремната диета – им даваат поддршка на врсниците кои се борат со слични проблеми. Овој тренд поттикнува позитивни пораки и покажува дека TikTok може да стане простор каде се слави оздравувањето, а не само нездравите идеали за убавина. Експертите за ментално здравје ги поздравуваат ваквите иницијативи, бидејќи нагласуваат дека бројката на вагата не ја дефинира нашата вредност и дека балансираната исхрана е клучот за долгорочно здравје. Така, алгоритмите можат да послужат и како сојузници: добронамерната содржина има шанса да допре до огромна публика, ширејќи свест за здравјето и поврзувајќи луѓе со слични интереси.
Уште една добра страна е тоа што социјалните мрежи ја направија исхраната забавна тема. Виралните предизвици како подготовка на „здрави верзии на нездрава храна“ (на пр. протеински сладолед, чипс од кељ или пица од карфиол) ги инспирираат корисниците креативно да си поигруваат со храната. Кога нешто ќе стане тренд, многу повеќе луѓе барем ќе се обидат – макар тоа значело дека тинејџерот, наместо газиран сок, ќе го направи популарното „зелено смути“ што го видел на Instagram Reels.
Дури и познати личности учествуваат во овие позитивни трендови (се сеќаваме, на пример, како една поп-ѕвезда на TikTok го сподели рецептот за својата омилена здрава салата, што медиумите го пренесоа, мотивирајќи ги фановите да направат исто). Во идеално сценаријо, алгоритмот ќе го поврзе корисникот со доверливи совети – на пример, некој што пребарува „совети за диета“ ќе добие препорака за профил на докторка која научно ги објаснува принципите на метаболизмот, наместо за некој измамник. На платформите, сепак, добрите и лошите информации се натпреваруваат за нашето внимание. Затоа е важно да се искористи моќта на алгоритмот и да се зголеми дострелот на квалитетните извори – нешто за што инсистираат и стручњаците за јавно здравје.
Темната страна на алгоритмот: дезинформации и опасни диети
За жал, постои и другата страна на медалот. Истите тие мрежи што едуцираат, истовремено и дезинформираат. Во трката за внимание, често победуваат содржини што ја поедноставуваат или ја извртуваат вистината. Нутриционистите предупредуваат дека преку социјалните мрежи се шират таканаречени „чудотворни диети“ и непроверени совети што можат да бидат опасни. „Проблемот со дебелината дополнително се влошува преку социјалните мрежи и нездравите начини на слабеење чии цели се да се изгубат што повеќе килограми за што пократко време“ – се наведува во еден регионален осврт.
Во последниве неколку години избувнаа трендови на рестриктивни диети: од кето и палео диета, преку разни постови и детокси, па сè до бизарни идеи како моно-диета (јадење само една намирница). Така, кон крајот на 2023 година, „egg diet“ (диета со јајца) ги опседна корисниците на TikTok – десет дена се јаде речиси исклучиво варено јајце со малку салата. Видео-снимките со хаштагот #eggdiet собраа десетици милиони прегледи, а илјадници луѓе се фалеа дека ослабеле 10 килограми за 10 дена. Иако звучи примамливо, нутриционистите алармираа дека ваквиот рестриктивен режим може сериозно да го наруши здравјето.
Слични примери има многу. Виралните „детокс“ пијалаци и чаеви станаа речиси моден тренд на Instagram и YouTube. Често ги промовираат и познати личности – да се потсетиме само на промоциите на „чај за рамен стомак“ од страна на славни инфлуенсерки. Овие производи се претставени како природен начин за чистење на токсини од телото и брзо слабеење. Но зад атрактивните реклами стои сомнителна наука: типичниот „detox tea“ го содржи растението сена – природен лаксатив што предизвикува губење на течности, дијареја, па и повраќање. Со други зборови, луѓето мислат дека се детоксицираат и слабат, а всушност ризикуваат дехидрација и нарушен електролитен баланс. Поради тоа, некои познати промотори на овие чаеви беа јавно критикувани од стручњаци и колеги. Сепак, алгоритмите долго време не правеа разлика меѓу корисен рецепт за смути и опасна препорака за пиење лаксативен чај – сè добиваше свои пет минути слава ако привлечеше доволно прегледи.
YouTube исто така има своја „темна дупка“ на нутриционистички дезинформации. Доволно е некој да почне да гледа видео за постење, а платформата ќе му предложи сè порадикални содржини: од 7-дневни водени пости, до тврдења дека сок од целер лечи тешки болести. Во еден момент, токсичната мешавина на велнес инфлуенсери и алгоритам создава убедлив, но измамлив свет: на пример, популарни клипови на YouTube рекламираат нерегулирани диететски суплементи како „природни имунолошки засилувачи“ без никакви клинички докази. Овој проблем е толку распространет што во анализа на повеќе од 1.000 YouTube видеа е утврдено дека повеќе од 40% од нив промовирале суплементи или препарати чија ефикасност науката не ја потврдува. TikTok не е исклучок – дури петтина објави поврзани со исхрана на таа платформа спомнуваат непроверени „детокс чаеви“ или екстремни рутини на постење, целејќи пред сè кон тинејџери опседнати со изгледот.
Особен ризик е тоа што алгоритмите директно влијаат врз младите и ранливите групи. Внатрешни истражувања на компанијата Meta (Facebook/Instagram) покажаа загрижувачки податоци: 17% од тинејџерките изјавиле дека Instagram ги влошува нивните проблеми со нарушување на исхраната. Постојаното изложување на „совршени“ тела и споредбата со славни инфлуенсери доведува до негативно споредување што може да резултира со нарушувања на исхраната. Психолозите објаснуваат дека социјалните мрежи наметнуваат токсични стандарди за убавина – идеалот на „слабеење“ се пласира како клуч за здравје, среќа и успех. Во таква околина, не е чудо што многу млади се свртуваат кон рестриктивни диети или опасни трендови обидувајќи се да го достигнат тоа што го гледаат на мрежата. Инфлуенсерите дополнително го засилуваат ефектот: младите ги доживуваат како идоли и се склони да го имитираат нивното однесување. Кога популарна фитнес блогерка секојдневно го покажува својот „совршено чист“ оброк и промовира прескокнување вечера, нејзините следбеници тоа можат да го прифатат како нормално – особено ако алгоритмот постојано им пласира таква содржина, претворајќи ја во новата нормалност.
Уште еден илустративен пример на опасни вирални трендови доаѓа од TikTok: таканаречениот „dry scooping“ или консумирање протеин во суво. Започна како фитнес-предизвик – се тврди дека земањето полни лажици прашкаст протеин или „pre-workout“ суплементи без вода дава енергетски бран за вежбање. Алгоритмот ја прошири оваа бизарност, па милиони гледаа такви клипови. Лекарите брзо реагираа со предупредувања: само една лажица „pre-workout“ прашок содржи кофеин колку три шолји кафе, заедно со креатин и други стимулативни супстанции. Освен тоа, „сувото“ консумирање значи дека прашокот може да се заглави во хранопроводот или да предизвика задушување и астматичен напад. Последиците врз срцето се уште посериозни – аритмии, покачување на притисокот, па дури и мозочен удар или смрт се евидентирани кај луѓе што го следеле овој тренд како забава.
И покрај сè, маските на стручност на социјалните мрежи се убедливи, а алгоритмот нема да ги разоткрие – тоа мораме да го направиме ние, со критичко размислување.
Меѓу едукацијата и манипулацијата
Алгоритамската исхрана – поим што сликовито прикажува како нашиот „фид“ диктира што (и како) да јадеме – претставува меч со две сечила на современото време. Од една страна, никогаш досега немавме повеќе бесплатни совети, рецепти и мотивација за здрав живот на дофат на рака. Еден инспиративен пост од нутриционист или креативен TikTok рецепт за здрав оброк може да покрене лавина позитивни промени во животот на некого. Од друга страна, опасноста демне во облик на погрешни информации што се шират подеднакво брзо и убедливо. Алгоритмите на вештачка интелигенција станаа тивки режисери на нашите навики – често не сме ни свесни колку нашите вкусови, ставови, па дури и односот кон сопственото тело се обликувани од она што ни е сервирано на екранот.
Решението не е да се вратиме во пред-интернет ерата, туку да научиме како да се информираме паметно. Пред сè, вреди да се следат проверени стручни извори на мрежите (дипломирани нутриционисти, лекари, релевантни институции). Кога ќе налетаме на нов диетален тренд, треба да застанеме и да си поставиме неколку прашања: Кој го препорачува ова? Дали има докази? Како се чувствувам во врска со тоа – дали ми создава паничен страв дека нешто пропуштам (FOMO ефект), или ме мотивира кон здрава промена? Со тоа можеме да препознаеме манипулативни обрасци. Исто така, критичкото размислување е нашата најдобра одбрана: алгоритмот можеби ги знае нашите навики, но не знае што е најдобро за нашето тело – таа одлука мора да ја донесеме ние, информирани со знаење, а не само со виралност.
На крајот, одговорноста е колективна. Препораките на вештачката интелигенција треба да бидат потранспарентни и поодговорни, креаторите на содржини поетични во тоа што го промовираат, а корисниците посвестни за влијанието на кое се изложени. Како што ширењето на знаење и свеста за здравјето добија ново, моќно оружје во вид на социјалните мрежи, така и старите митови за исхраната добија засилување. На нас е да го превртиме тој баланс во корист на здравјето. Алгоритмот може да биде сојузник – ако го научиме да го вреднува квалитетот над сензацијата. Додека тоа не се случи, бидете си самите свои кустоси на содржината: внимателно избирајте што консумирате (без разлика дали е храна или информација), бидејќи од тоа зависи нашето здравје и благосостојба на долг рок.
